Το παιδαγωγικό πλαίσιο της ανάδειξης ή αποδοχής της αρχαίας σκέψης σύμφωνα με τον Άγιο Μέγα Βασίλειο
Εισαγωγή
Η επιστολή «Πρὸς τοὺς νέους ὅπως ἂν ἐξ ἐλληνικών ὠφελοῖντο λόγων» γράφτηκε από τον Άγιο Μέγα Βασίλειο περίπου το 363-364 μ.Χ. και απευθύνεται στα ανίψια του, που ήταν νέοι μαθητές του σχολείου της γραμματικής. Προορίζεται, όμως, και για τη νεολαία εν γένει και τους Χριστιανούς μελετητές. Σκοπός αυτής της ομιλίας είναι η πνευματική καλλιέργεια και η ηθική διάπλαση των νέων ανθρώπων μέσω της μελέτης των κλασικών και των χριστιανικών γραμμάτων. Κίνητρο και αφορμή είναι η έκδοση του διατάγματος του Ιουλιανού το 362 μ.Χ. που απαγορεύει στους Χριστιανούς εκπαιδευτικούς να διδάσκουν την κλασική φιλολογία, τη ρητορική και τη φιλοσοφία.
Κάποιοι επιστήμονες αμφισβητούν τη χρονολογική ταξινόμηση της επιστολής και τοποθετούν αυτό το έργο προς το τέλος της ζωής τού μεγάλου ιεράρχη, δηλαδή κοντά στο 379 μ.Χ. Αυτή η θεωρία, όμως, διαψεύδεται από μόνη της εφόσον ο συγγραφέας υπόσχεται ότι θα συμβουλεύει τους νέους για όλη τη διάρκεια της ζωής του. Επομένως αν ο Μ. Βασίλειος ήτανε πλέον προχωρημένης ηλικίας και προς το τέλος της ζωής του δεν θα χρησιμοποιούσε τέτοια έκφραση.
Στην ομιλία τονίζεται η ωφέλεια που προκύπτει από τη μελέτη των έργων των συγγραφέων και των φιλοσόφων της «θύραθεν παιδείας», δηλαδή της ελληνικής παιδείας. Πράγματι, ο Μ. Βασίλειος θεωρεί τα ελληνικά γράμματα και τη «θύραθεν παιδεία» στάδιο απαραίτητο και προοδευτικό για να επιδοθούν οι νέοι στη μελέτη και την κατανόηση της μέλλουσας και αιώνιας ζωής, για την οποία μιλάει η Αγία Γραφή. Η «θύραθεν παιδεία» δεν είναι μόνο σημαντική για τον άνθρωπο, αλλά είναι αναγκαία ως προπαιδευτική στα θεία πράγματα. Ο Μ. Βασίλειος έθεσε ως βάση αξιολόγησης της «θύραθεν παιδείας» το κατά πόσο η θεώρηση της ζωής κάθε προσωπικότητας του αρχαίου κόσμου συμβάλλει στην ενδυνάμωση της χριστιανικής πίστης: απορρίπτουμε οτιδήποτε αρνητικό και βλαβερό, δεχόμαστε όμως οτιδήποτε θετικό υπάρχει. Ως εμβληματικό παράδειγμα αναφέρει τον Μωυσή και τον Δανιήλ. Ο Μωυσής επιδόθηκε στη θεοπτία αφού έμαθε πρώτα την αιγυπτιακή σοφία. Ο Δανιήλ πρώτα διδάχτηκε στη χαλκαϊδική σοφία και μετά αφιερώθηκε στον Θεό.
Κεφάλαιο Α΄
Ο Άγιος Βασίλειος ο Μέγας
Τον τέταρτο αιώνα, η Εκκλησία του Χριστού στην Ανατολή και στη Δύση ανέδειξε πλήθος ικανών ανθρώπων που τίμησαν με την ιδιοφυΐα τους, με τα ταλέντα τους και τις αρετές τους, όχι μόνο την ίδια την Εκκλησία, αλλά ολόκληρο τον κόσμο. Ο Βασίλειος Καισαρείας της Καππαδοκίας εξέπεμψε μια πνευματική λάμψη που χωρίς αμφιβολία εξάλειψε τους πιο επιδέξιους ρήτορες και φιλοσόφους της εποχής του. Κατείχε σε βάθος πολλούς τομείς του επιστητού, είχε μια βαθιά αίσθηση των πραγμάτων, μια λαμπρή και ζωντανή φαντασία, καθώς και μια θριαμβευτική διαλεκτική εμπλουτισμένη από λιτή και άκαμπτη αρετή. Διακρινόταν για την αξιοπρεπή και απαλή ευγένεια, τη δυναμική πνευματικότητα που κοίταζε πέρα από τη σφαίρα του προσωπικού καθήκοντος. Δεν περιοριζόταν στα εκκλησιαστικά καθήκοντα της Επισκοπής του, αλλά φρόντιζε για τις ανάγκες ολόκληρης της Εκκλησίας, όλων των πιστών και των φίλων της. Ο Βασίλειος Καισαρείας της Καππαδοκίας ήταν ένας σπουδαίος άνθρωπος και Πατέρας της Εκκλησίας με ενδιαφέροντα χαρακτήρα, με πολλές αρετές, με μεγάλα ταλέντα, γι’ αυτό και δικαίως έλαβε το επίθετο «Μέγας». Έτσι και θεωρήθηκε στη μεταγενέστερη Εκκλησία «Προστάτης της Παιδείας», για τους μαθητές και σπουδαστές.
Ο Μ. Βασίλειος καταγόταν από χριστιανική πολυμελή οικογένεια, της οποίας τα μέλη κόσμησαν το ιερατείο και τίμησαν το χριστιανικό όνομα. Γεννήθηκε στην Καισάρεια της Καππαδοκίας το 330 μ.Χ. Μετά τη στοιχειώδη εκπαίδευσή του στο πλαίσιο του ευσεβούς οικογενειακού του περιβάλλοντος σπούδασε στην Καισάρεια φιλοσοφία και ρητορική κοντά σε διαπρεπείς καθηγητές. Αργότερα, ήρθε στην Αθήνα η οποία τότε αποτελούσε ακόμη κέντρο γραμμάτων και τεχνών και παρακολούθησε τα μαθήματα των μεγάλων φιλοσόφων και ρητόρων της εποχής του. Εκεί συνάντησε τον Γρηγόριο Ναζιανζηνό, με τον οποίο συνδέθηκε με τόση στενή φιλία, ώστε ο τελευταίος να πει ότι ήταν «μία ψυχή σε δύο σώματα». Έτσι οι δύο στενοί φίλοι γρήγορα έγιναν λαοφιλείς στο στενό και στο ευρύτερο περιβάλλον των σπουδών τους, έμειναν μακριά από τα διεφθαρμένα ήθη της παρακμάζουσας τότε Αθήνας και αφοσιώθηκαν αποκλειστικά στα γράμματα και στη γνώση του Θεού. Ο Βασίλειος, μετά από τετραετή φοίτηση, επέστρεψε στην Καισάρεια και ανέλαβε την έδρα της ρητορικής, την οποία κατείχε και ο πατέρας του. Δεν συνέχισε όμως για πολύ το έργο αυτό που τον έκανε μεγάλο και τρανό στα μάτια των ανθρώπων. Η ευσεβής αδελφή του Μακρίνα, από φόβο μήπως ο αδερφός της παρασυρθεί από τις κολακείες του κόσμου και χάσει την ψυχή του, τον συμβουλεύει να εγκαταλείψει την έδρα και να αφιερωθεί στο Θεό. Ο Βασίλειος αισθανόμενος πράγματι ότι ο Θεός τον καλούσε σε ευγενέστερο στάδιο ζωής αποφάσισε να υποβάλει την παραίτησή του και να αποσυρθεί για να ασκητεύσει. Όπως ομολόγησε ο ίδιος, πέρασε όλα του τα νιάτα αναζητώντας μία σοφία εντελώς μάταιη, και ευτυχώς κάποια στιγμή αφυπνίστηκε από το μακρύ εκείνο ύπνο και αντίκρισε το λαμπρό φως του Ευαγγελίου. Έτσι, πιθανόν να έλαβε το βάπτισμα σε αυτή τη φάση της ζωής του, σύμφωνα με την παράδοση της πρωτοχριστιανικής εποχής οι άνθρωποι να βαφτίζονται όντας ενήλικες, ακόμα και εκείνοι που προέρχονταν από χριστιανικές οικογένειες. Πριν αποσυρθεί στην έρημο για να ασκητεύσει, ο Βασίλειος επισκέφτηκε την Αίγυπτο, τη Συρία και τη Μεσοποταμία, για να αποκτήσει μια προσωπική αντίληψη του πώς ζούσαν τη μοναχική τους ζωή οι ασκητές, ώστε να τους μιμηθεί. Το ασκητήριό του βρισκόταν στην επαρχία του Πόντου και πολύ σύντομα μετατράπηκε σε κοινόβιο, εφόσον ο Βασίλειος προτιμούσε την κοινοβιακή από την ιδιόρρυθμη μοναχική ζωή.
Αξιόλογη υπήρξε και η δράση του ως Ιεράρχη. Το 370 μ.Χ. διαδέχτηκε στην πόλη Καισάρεια τον Ευσέβιο και επιδόθηκε αμέσως στο έργο του: οργάνωσε την Επισκοπή του και τον κλήρο, ίδρυσε στην εκκλησιαστική του επαρχία νοσοκομεία, γηροκομεία και φιλανθρωπικά ιδρύματα κάθε μορφής. Διοργάνωσε τον αγώνα κατά των Αρειανών, μια φοβερή αίρεση της εποχής του κατά της θεότητας του Χριστού. Όσον αφορά το παιδαγωγικό έργο του, πολύ σημαντική υπήρξε η αξιοποίηση της «θύραθεν παιδείας» στο πλαίσιο της χριστιανικής Εκκλησίας. Χρησιμοποίησε τη μελέτη της ελληνικής φιλοσοφίας ως μέσο επεξεργασίας, ανάλυσης και διατύπωσης των θεολογικών αντιλήψεων για να διαμορφώσει την παρεχόμενη παιδεία. Από τις παιδαγωγικές του ομιλίες[1] φαίνεται καθαρά πως θεωρούσε την απόκτηση της ωφέλιμης παιδείας και την παράλληλη καλλιέργεια προσωπικών δεξιοτήτων χρήσιμες στην ολοκλήρωση του ανθρώπου και τη σωτηρία της αθάνατης ψυχής.
Το 379 μ.Χ., σε ηλικία μόλις 49 ετών, παρέδωσε την ευγενή ψυχή του στο Θεό.
Κεφάλαιο Β΄
Από τον έπαινο της αρετής στη ζωή
Το αντικείμενο της ομιλίας «Πρὸς τοὺς νέους ὅπως ἂν ἐξ ἐλληνικών ὠφελοῖντο λόγων» αφορά στα οφέλη που μπορούν να αποκομίσουν οι νέοι από την ανάγνωση φιλοσοφικών βιβλίων, κρατώντας τα θετικά και ηθικά παραδείγματα που παραθέτουν και απορρίπτοντας τα βλαβερά. Τα κείμενα της «θύραθεν παιδείας» μπορούν να προσφέρουν στον αναγνώστη χρήσιμες διδασκαλίες για τις εξαιρετικές ηθικές αρχές και τα παραδείγματα ενάρετης ζωής. Όλα αυτά ασφαλώς εναρμονίζονται με το Ιερό Ευαγγέλιο και προετοιμάζουν στη μελέτη και στην κατανόηση των Ιερών Κειμένων της Αγίας Γραφής.
Πραγματικά, η ομιλία αυτή του Μ. Βασιλείου είναι ένα πρότυπο ρητορικού λόγου και ένα αριστούργημα στο είδος του. Ο σοφός Ιεράρχης γνωρίζει ότι υπάρχουν κίνδυνοι στη μελέτη των ελληνικών κειμένων για τους εφήβους, οι οποίοι δεν έχουν ακόμα αποκτήσει αρκετή εμπειρία ζωής και ωριμότητα σκέψης και ακριβώς γι’ αυτό συνιστά να γίνεται μια εκλεκτική και διακριτική μελέτη. Η συμβουλή του μεγάλου Ιεράρχη είναι πως δεν πρέπει να παραδώσουμε τα πηδάλια της διανοίας μας στη σοφία των αρχαίων συγγραφέων, πράττοντας στη ζωή μας επακριβώς τα λεγόμενά τους, αλλά να δεχόμαστε μόνο ό,τι είναι χρήσιμο παραβλέποντας τα άχρηστα. Αυτό το είδος μελέτης δεν είναι πάντα εύκολο. Γι’ αυτό πρέπει να έχουμε υπόψη μας πως αυτή η διάκριση σχετίζεται με τον μεγαλύτερο αγώνα, που απαιτεί δύναμη, πνευματική και διανοητική προετοιμασία, ώστε να αντιμετωπίσουμε τους ποιητές, τους λογογράφους και τους ρήτορες, και γενικά όλους τους ανθρώπους από τους οποίους μπορεί να προέλθει κάποια ωφέλεια για την επιμέλεια της ψυχής μας.
Ο Μ. Βασίλειος ισχυρίζεται πως τα μαθήματα της ελληνικής φιλοσοφίας δεν είναι άχρηστα και ανώφελα για την ψυχή μας. Συμβουλεύει να μη δίνουμε προσοχή σε όλη τη διδασκαλία των ποιητών, αλλά να μιμούμαστε μόνο τις καλές και ενάρετες πράξεις των αρχαίων αντρών και να αποφεύγουμε τη μίμηση των πονηρών πράξεών τους. Η συχνή επαφή με λόγους πονηρούς μπορεί να μας οδηγήσει να πέσουμε και εμείς στα ίδια λάθη με εκείνους. Γι’ αυτό πρέπει με κάθε προσοχή να προφυλάσσουμε την ψυχή μας, επειδή υπάρχει περίπτωση να παίρνουμε μαζί με το μέλι και το δηλητήριο και αυτό χωρίς να το αντιλαμβανόμαστε. Πρέπει επίσης να μάθουμε πως να συλλέγουμε από την αρχαία φιλοσοφία μόνο τα καλύτερα στοιχεία και να αφήσουμε οτιδήποτε δεν ταιριάζει με τον Χριστιανισμό. Πολλές φορές η συμπεριφορά των αρχαίων Ελλήνων δεν είναι σύμφωνη με αυτή του Ευαγγελίου, ούτε εποικοδομητική για τον Χριστιανό πιστό. Σε πολλά κείμενά τους υπάρχουν παραδείγματα που δεν προτρέπουν τους Χριστιανούς να ζούνε ενάρετα. Γι’ αυτό δεν πρέπει να ψάχνουμε κάποια ψυχαγωγία στη μελέτη των αρχαίων συγγραφέων, γιατί αυτή μπορεί να μας ζημιώσει είτε υλικά είτε ηθικά.
Κάποιοι απολαμβάνουν από τα λουλούδια μόνο τη μυρωδιά και το χρώμα. Οι μέλισσες μπορούν να πάρουν από τα λουλούδια και το μέλι: έτσι κι εμείς πρέπει να επιδιώκουμε να πάρουμε μόνο το τερπνό και το ευχάριστο από τους λόγους των αρχαίων συγγραφέων, για την ενδεχόμενη ωφέλεια της ψυχής μας. Πρέπει να χρησιμοποιούμε τα βιβλία σύμφωνα με το παράδειγμα των μελισσών. Όπως εκείνα δεν πηγαίνουν σε όλα τα λουλούδια ούτε τρέφονται με τη γύρη οποιουδήποτε λουλουδιού, αλλά μόνο από εκείνα που πρέπει, παρομοίως κι εμείς πρέπει να κάνουμε διάκριση στα πράγματα που διαβάζουμε και ερχόμαστε σε επαφή. Αν είμαστε σώφρονες αποκομίζουμε από αυτά μόνο ό,τι μας βοηθά να φτάσουμε στην αλήθεια, ενώ τα υπόλοιπα τα αγνοούμε.
Στη ζωή του ανθρώπου υπάρχει η έννοια της αρετής η οποία αντίκειται στις κακές έξεις. Στη λογοτεχνική κλασική γραμματεία υπάρχουν σαφώς παραδείγματα αρετής. Ξέρουμε πως η αρετή είναι η διαρκής και σταθερή διάθεση να πράττει κανείς το καλό. Δίνει τη δυνατότητα στον άνθρωπο όχι μόνο να οδηγείται σε καλές πράξεις, αλλά και να προσφέρει τον καλύτερο εαυτό του. Ο ενάρετος άνθρωπος τείνει με όλες τις αισθητές και πνευματικές δυνάμεις του προς το καλό· το επιδιώκει και το επιλέγει με συγκεκριμένες πράξεις. Για τον Χριστιανισμό ο σκοπός της ενάρετης ζωής είναι να φτάσει κανείς στην ομοιότητα με τον Θεό.
Οι ανθρώπινες αρετές είναι σταθερές ικανότητες, σταθερές διαθέσεις, τελειότητες διαρκείας της διάνοιας και της θέλησης που ρυθμίζουν τις πράξεις μας, βάζουν σε τάξη τα πάθη μας και κατευθύνουν τη διαγωγή μας σύμφωνα με τη λογική και την πίστη. Προκαλούν ευτυχία, αυτοκυριαρχία και χαρά για να ζούμε μία ζωή ηθικά καλή. Ο ενάρετος άνθρωπος επομένως είναι εκείνος που πράττει ελεύθερα το καλό. Οι ηθικές αρετές αποκτιούνται σταδιακά με την εξάσκηση των ανθρώπινων δυνάμεων. Είναι οι καρποί και τα σπέρματα των ηθικά καλών πράξεων. Προδιαθέτουν όλες τις δυνάμεις του ανθρώπου να κοινωνήσουν με τη θεϊκή αγάπη. Οι ανθρώπινες αρετές που αποκτιούνται με την εκπαίδευση και με την πάντα ανανεούμενη επιμονή στις προσπάθειες εξαγνίζονται και εξυψώνονται από τη θεία χάρη. Με τη βοήθεια του Θεού σφυρηλατούν το χαρακτήρα και προσφέρουν άνεση στην εφαρμογή του καλού. Ο ενάρετος άνθρωπος είναι ευτυχής στην έμπρακτη εφαρμογή τους.
Πρέπει λοιπόν να παραδεχόμαστε τις συμβουλές για το καλό και ενάρετο βίο που υπάρχουν στα έργα της αρχαίας ελληνικής φιλοσοφίας. Καλό είναι να επωφεληθούμε πνευματικά από τα σπουδαία ενάρετα κατορθώματα των παλαιών ανδρών, που διασώζονται μέχρι σήμερα στα έργα των ποιητών και των συγγραφέων. Δεν πρέπει να ερεθιζόμαστε από την οργή και καθώς δεν είναι πάντα εύκολο αυτό, ας αγωνιστούμε για αυτοσυγκράτηση και ας φροντίσουμε να ελέγχουμε ακόμη περισσότερο το όποια ξεσπάσματα θυμού.
Η Αγία Γραφή μάς μαθαίνει πώς να ζούμε και να συμπεριφερόμαστε. Όμως όταν είμαστε σε νεανική ηλικία και ασχολούμαστε με τη φιλοσοφία και τα συγγράμματα της αρχαίας Ελλάδας καλό είναι να αναζητούμε την αρετή στα λογοτεχνικά αυτά μαθήματα.
Πρέπει από τη νεανική μας ηλικία να φροντίσουμε για τη σωτηρία της αθάνατης ψυχής μας. Ήδη από τη νεανική ηλικία πρέπει να αποκτάμε εφόδια για την αιώνια ζωή, αν και δεν είναι πάντα εύκολο, διότι αυτά τα εφόδια απαιτούν προσπάθεια και κόπο. Ο καθένας από μας θα πρέπει πρώτα να διαλέγει τον άριστο τρόπο ζωής και να πιστεύει πως ο κόπος της προσπάθειας θα είναι ευχάριστος επιχειρώντας πάντα ό,τι καλύτερο και άριστο. Είναι άσχημο πράγμα να αφήνουμε τον παρόντα καιρό να χάνεται και μετά να αναπολούμε νοσταλγικά και με θλίψη τα περασμένα, όταν πλέον δεν θα υπάρχει η δυνατότητα να ωφεληθούμε, όπως όταν ήμασταν νέοι.
Κεφάλαιο Γ΄
Ελληνισμός και Χριστιανισμός
Η ομιλία «Πρὸς τοὺς νέους ὅπως ἂν ἐξ ἐλληνικών ὠφελοῖντο λόγων» αποτελεί ένα από τα πιο γνωστά κείμενα του Μ. Βασιλείου και δεν είναι τυχαίο πως το κείμενο αυτό σώθηκε σε πολλά χειρόγραφα και υπήρξε αγαπημένο ανάγνωσμα στη Δύση στην εποχή της Αναγέννησης και στην Ελλάδα κατά τη διάρκεια της δύσκολης εποχής της Τουρκοκρατίας. Σε αυτό το κείμενο διαφαίνονται μία σειρά από παιδαγωγικές αντιλήψεις του Αγίου: πράγματι η σπουδαιότητα και η αξία της «θύραθεν παιδείας» καθώς και η σχέση της με τη χριστιανική παιδεία αφορούσαν το σύνολο των Χριστιανών νέων που σπούδαζαν. Έτσι, ο Μ. Βασίλειος προσπάθησε να παρουσιάσει τις παιδαγωγικές του ιδέες και τον ισχυρό δεσμό μεταξύ ελληνικής και χριστιανικής παιδείας. Παροτρύνει τους νέους και τους μελετητές να διαβάζουν και να ασχολούνται με τους Έλληνες φιλοσόφους και ποιητές: στα έργα τους βρίσκονται υψηλές ηθικές αλήθειες και αρχές. Η σκέψη αυτή του Μ. Βασιλείου έρχεται να γεφυρώσει τις μεγάλες διαφορές που χώριζαν τον αρχαίο κόσμο από το Χριστιανισμό και είχαν δημιουργήσει κυριολεκτικά μία αντιπάθεια σε οτιδήποτε είναι μη χριστιανικό, όπως η αρχαία ελληνική φιλοσοφία.
Ο Μ. Βασίλειος χρησιμοποιεί στίχους από τον Ησίοδο για να συμπληρώσει τα επιχειρήματά του για τις ηθικές αξίες προς πνευματικό όφελος των νέων. Σημειώνει μάλιστα πως προτιμάει να αναφέρει τα έργα του Ησίοδου, εφόσον υπάρχουν πολλά ωφέλημα στοιχεία στα κατορθώματα των αρχαίων πνευματικών ηρώων. Τονίζει τη βαρύτητα της μελέτης τους με παράλληλη προσοχή στον τρόπο με τον οποίο θα αξιολογηθούν τα αρχαία κείμενα. Σημαντικό χαρακτηριστικό είναι η παρομοίωση των νέων με ένα πλοίο: όπως το πλοίο δεν πρέπει να παραδίδει το πηδάλιό του, παρομοίως οι νέοι δεν θα πρέπει να παραδίδουν το πηδάλιο του νου τους χωρίς επιφύλαξη. Θα πρέπει να προσεγγίζουν τα κείμενα των αρχαίων συγγραφέων και να αποδέχονται τη μελέτη τους πάντα με επίγνωση, με εξεταστική διάθεση και φυσικά με διάκριση αυτών που διαβάζουν.
Ο Μ. Βασίλειος χρησιμοποιεί παραδείγματα αυτούσια από τα αρχαία κείμενα και όχι από τον εκκλησιαστικό χώρο. Τα κείμενα αυτά περιέχουν σίγουρα πολλούς μύθους και ηθικές πλάνης, όμως, μετά από την γνωριμία των νέων με αυτά, η χριστιανική θεολογία με τα ύψιστα πνευματικά αγαθά που την χαρακτηρίζουν αναδεικνύεται ανώτερη. Κάποια από αυτά τα έργα επιδοκιμάζουν και προβάλλουν την αρετή σε οποιαδήποτε μορφή της και καταδικάζουν την πονηρία και τις φαύλες πράξεις. Τα έργα των ποιητών, των συγγραφέων, των ρητόρων και των φιλοσόφων είναι καλό να μελετώνται από τους νέους, για να μπορέσουν αυτοί να έρθουν σε έναν γόνιμο και ωφέλιμο διάλογο με τα κλασικά έργα και την αρχαία παράδοση.
Η παιδαγωγική σκέψη του Βασιλείου του Μεγάλου ολοκληρώνεται στη δεύτερη ομιλία του «Εἰς τὴν ἀρχήν τῶν Παροιμιῶν» που διαπνέεται από την βαθιά πίστη προς το Θεό και τη μεγάλη αγάπη για τον άνθρωπο ως δημιούργημα «κατ’ εικόνα και καθ’ ομοίωση[2]» του Θεού. Επιχειρεί τη διάκριση ωφέλιμης και βλαβερής παιδείας. Η αληθινή παιδεία είναι «πολλών χρημάτων τιμιωτέρα», είναι αυτή που νουθετεί τον άτακτο και αποτελεί το πρώτο στάδιο της πνευματικής πορείας της ψυχής του ανθρώπου.
Επίλογος
Ο Μέγας Βασίλειος είναι μια από τις μεγαλύτερες προσωπικότητες της παγκόσμιας ιστορίας. Ήταν κάτοχος σχεδόν όλων των επιστημονικών γνώσεων της εποχής του και υπήρξε αγωνιστής και υπερασπιστής της χριστιανικής πίστης αφήνοντας φωτεινά ίχνη. Χωρίς αμφιβολία ανήκει στους κορυφαίους παιδαγωγούς του αρχαίου ελληνικού και του χριστιανικού κόσμου. Το σπουδαίο παιδαγωγικό του έργο τον καθιστά έναν από τους σημαντικότερους φωστήρες όλων των εποχών. Κεντρικό σημείο της διδασκαλίας του αποτελεί η θέση της χριστιανικής παιδείας στην οποία αποδίδει εξέχουσα σημασία. Θεωρούσε βασικό στοιχείο για την ολοκλήρωση του ανθρώπου την καλλιέργεια της ψυχής και την ηθική διαπαιδαγώγηση των παιδιών εν όψει της σωτηρίας. Ο σκοπός είναι να γίνουν οι μαθητές άξιοι της άνω πολιτείας, δηλαδή της βασιλείας των ουρανών.
Σε απάντηση στο νομοθετικό διάταγμα του Ιουλιανού, το οποίο εκδόθηκε στις 17 Ιουνίου του 362 μ.Χ. και απαγόρευε την ελληνική παιδεία στους Χριστιανούς, ο Μ. Βασίλειος υπερασπίστηκε τη σπουδαιότητα και την αξία της «θύραθεν παιδείας» και τη σχέση της με τη χριστιανική παιδεία. Πιστεύει πως ο προπαρασκευαστικός ρόλος της ελληνικής κλασικής φιλοσοφίας βοηθά τους νεαρούς Χριστιανούς να εισαχθούν στα «ιερά και απόρρητα παιδεύματα», δηλαδή στη χριστιανική διδασκαλία. Συνιστά στους νέους να μελετούν τα αρχαία κείμενα που προβάλλουν την αρετή και καταδικάζουν την πονηρία και τις φαύλες πράξεις. Οι νέοι, μελετώντας την ελληνική σοφία, μπορούν να εκτιμήσουν το ύψος και το μεγαλείο των χριστιανικών αληθειών και μπορούν να βρουν στην κλασική φιλολογία αξιοθαύμαστα ηθικά διδάγματα και παραδείγματα ενάρετης ζωής. Έτσι ο Μ. Βασίλειος προτρέπει τους νέους να ενεργούν όπως η μέλισσα που πετάει από λουλούδι σε λουλούδι για να συλλέξει μόνο όσα είναι ωφέλιμα, αδιαφορώντας για τα βρόμικα και τα ακάθαρτα. Όπως κάνουμε και με τις τριανταφυλλιές, δρέπουμε το λουλούδι και αποφεύγουμε με προσοχή τα αγκάθια.
Βιβλιογραφία
- ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ ΤΟΥ ΜΕΓΑΛΟΥ (επιμέλεια του Μπιλάλη Β.), Προς τους νέους όπως αν εξ Ελληνικών ωφελοίντο λόγων, Αθήνα 1966.
- ΖΕΡΒΗ Ν., Τα παιδαγωγικά έργα του Μ. Βασιλείου, Αθήνα 2008.
- ΜΑΥΡΙΔΗ Α., Θεολογικές και παιδαγωγικές απόψεις στη διδασκαλία του Μεγάλου Βασιλείου, Θεσσαλονίκη 2005.
- ΠΑΠΑΝΑΣΤΑΣΟΠΟΥΛΟΥ Β. – ΠΑΠΠΑ Β., Παιδαγωγικές αντιλήψεις μέσα από την ομιλία του Μεγάλου Βασιλείου «Προς τους νέους, όπως αν εξ Ελληνικών ωφελοίντο λόγων», Θεσσαλονίκη 2007.
- ΡΟΥΣΣΟΥ Β., Ήρωες του Χριστιανισμού, Αθήνα 1940.
- ΤΖΙΡΑΚΗ Ν., Μέγας Βασίλειος και Ελληνισμός, Αθήνα 2007.
- BASILE DE CÉSARÉE (επιμέλεια του Boulenger F. και του Perrot A.), Aux jeunes gens, Paris 2012.
- BASILIO DI CESAREA (επιμέλεια του Bruni L. και του Naldini M.), Discorso ai giovani, Firenze 1984.
[1] 1) Πρὸς τοὺς νέους ὅπως ἂν ἐξ ἐλληνικών ὠφελοῖντο λόγων. 2) Εἰς τὴν ἀρχὴν τῶν Παροιμιῶν.
[2] Γεν 1, 26.
Αρχιμ. Βησσαρίωνος Κουότση
